یکی از گلایه‌های همیشگی والدین در سال‌های اخیر که این روزها نیز به سبب خانه‌نشینی فرزندان‌شان به صورت جدی‌تری مطرح شده است، صَرف اوقات زیادی از شبانه روز برای بازی‌های رایانه‌ای توسط کودکان و نوجوانان در محیط خانه است. والدین با اصرار فراوان به دنبال راهی هستند که میزان استفاده از این فضا را تحت مدیریت خود درآورند اما بسیاری از آنها گزارش می‌دهند که یا نتوانسته‌اند به موفقیت چندانی در این زمینه دست پیدا کنند و یا برای انجام آن ناچار به درگیری با فرزندان‌شان شده‌اند که باعث ایجاد تنش‌های بیشتری در روابط دیگر آنها نیز شده است.
 
برای این‌که والدین بخواهند تنظیماتی را در این زمینه داشته باشند تا با آن تنظیمات و برنامه‌ریزی بتوانند با کمترین اصطکاک و تنش میزان استفاده از بازی‌ها و فیلم‌های فضای مجازی را کاهش دهند، لازم است که در گام نخست برای این سوال پاسخ مناسبی داشته باشند که هنگام بازی با تبلت، گوشی و ... در ذهن کودکان چه فرایندی رخ می‌دهد که آنها را به این میزان به سمت استفاده از این محصولات وا می‌دارد؟
 
برای ما مهم است که به صورت علمی بدانیم چه عواملی موجب جذب کودکان و نوجوانان به فضای مجازی و محصولات آن می‌شود که در این باره می‌توان به تحقیقات مربوطه و نظرات کارشناسان این عرصه رجوع کرد؛ با دانستن این نکته دست والدین برای انتخاب نحوة درست برخورد با کودکان و نوجوانان پرتر خواهد شد.
 
اصلی‌ترین علت استفادة زیاد نوجوانان از اینترنت، در یک نگاه کلی به پُر احساس بودن و هیجان‌خواه بودن نوجوان بازگشت دارد که اساسی‌ترین حلقة وصل برای جاذبه‌های دیگر فضای مجازی به شمار می‌رود. حمیدرضا شهبازپور، کارشناس دپارتمان سلامت روان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی در این باره بیان می‌دارد: «هیجان‌خواهی، خود شیفتگی و حفظ ارتباط با دیگران در عین حفظ تنهایی، برخی از علل این گرایش [گرایش به فضای مجازی] است.»[1]
 
در این میان می‌توان به لیست کامل‌تری از این جذابیت‌ها و کشش‌ها اشاره کرد که ما به مهمترین این موارد به صورت مختصر اشاره می‌کنیم:
 
  1. ارتباط‌گیری آسان، گسترده با لحاظ مخفی‌کاری.
  2. ارضای حس راحت‌طلبی.
  3. کشش‌ها و جذابیت‌های جنسی.
  4. ارضای نیاز به پیشرفت.
  5. ارضای نیاز به استقلال و مالکیت استقلالی.
  6. ارضای نیاز به سرگرمی به شکل فراوان.
  7. کنده شدن از واقعیت و فرو رفتن در تخیلات.
  8. ارضای نیاز به آموزش و یادگیری.
 
شاید بتوان به این لیست بلند بالا موارد دیگری را نیز افزود که از جذابیت‌های فضای مجازی، بازی‌های رایانه‌ای و ... به حساب بیاید اما همین میزان نیز به والدین کمک می‌کند که در این فضا کارهای اثباتی را افزایش دهند و به یک امر و نهی صرف در این زمینه بسنده نکنند.


 

رابطه عزت نفس و سلامت مجازی

امر و نهی مستقیم در بسیاری از موارد که شرایط، حساسیت خاصی ندارد جواب نمی‌دهد چه برسد به امر و نهی در زمینه فضای مجازی که هم جذابیت‌های خیره‌کننده‌ای دارد و هم تبلیغات کَرکننده‌ای برای ترویج بی حد و حصر آن در جامعه بر این جذابیت‌ها افزوده است. گر چه ما در نگاه ابتدایی شاید به پشت پردة فضای مجازی کاری نداشته باشیم و بیشتر آسیب‌های ظاهری آن مانند اعتیاد به نت، پرخاشگری و ... را ببینیم، اما واقعیت این است که آسیب‌های فضای مجازی مختص کودکان و نوجوانان نیست و همة اقشار جامعه را درگیر خود کرده است؛ این واقعیت را باید خودمان بدانیم و به فرزندان خود در حد ظرفیت و پذیرش گوشزد کنیم چرا که برای هر تغییر مثبت آگاهی شرط اول ماجراست. اگر می‌خواهیم فرزندانمان خود حضوری فعال در این کنترل داشته باشند و ما به نتایج خوبی در این زمینه برسیم باید میزان آگاهی در این زمینه افزایش یابد.
 
تربیت عزتمندانه که رکن اولی آن آگاهی است و نه توبیخ و تنبیه‌های کورکورانه باید در دستور کار والدین قرار بگیرد و با این مبنا است که می‌توان در زمینة استفاده درست از فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای برای فرزندان گام‌های موثری برداشت. امیر المؤمنین علیه السلام در این باره می‌فرمایند: «مَن کَرُمَت عَلَیهِ نَفسُهُ، لَم یُهِنها بِالمَعصِیَةِ؛[2] هر کس براى خودش ارزش قائل باشد، آن را با معصیت، بى‌ارزش نمى‌سازد.»
 
حال جدای از اینکه آگاهی دادن به فرزندان از پشت پرده فضای مجازی می‌تواند به جهت‌دهی درست و کنترل مناسب آنها در این فضا کمک کند اما برای جذابیت‌های این فضا که بدان اشاره شد نیز باید راهکارهایی را مد نظر قرار داد.


 

روش کنترل فرزندانشان در فضای مجازی

به طور کلی با دو روش می‌توان این مدیریت را دنبال کرد و تمام تلاش والدین باید این باشد که به فرزندان در حرکت در این دو مسیر کمک نماید
 
اقدامات تقویتی:
هر چه انسان از غنای درونی بیشتری برخوردار باشد در کشش‌ها و جذبه‌های دنیایی که ممکن است او را به خطر بیندازد مستحکم‌تر و باثبات‌تر عمل خواهد کرد به عنوان مثال باید گفت که وزن هر چیزی بیشتر باشد برای حرکت دادن آن به نیرویی بیشتر نیاز داریم؛ بر مبنای همان کرامت نفس که پیشتر بدان اشاره شد در حدیثی دیگری از امام سجّاد (علیه السلام) نقل شده اصلا دنیا و امور مادی برای افراد کریم بی‌ارزش می‌شود و به نوعی برای او اهمیت و تأثیر کمتری دارد: «مَن کَرُمَت عَلَیه نَفسُهُ هانَت عَلَیهِ الدُّنیا؛[3] هر کس براى خودش ارزش قائل باشد، دنیا نزد او خوار مى‌شود.»
 
اگر بخواهند که فرزندان‌شان از گیر و دار بازی‌های رایانه‌ای و ساعت‌ها پرسه زدن در فضای مجازی خلاص شوند اولین نکته این است که بر میزان کارآمدی او و ارزش وجودی او بیفزایند تا از این مسیر بر میزان کنترل درونی او افزوده باشند و مقام‌سازی او را از درون خودش دنبال نمایند. شاید سخت باشد باور این مطلب که میزان استفاده از فضای مجازی، گوشی، تبلت و ... به میزان عزت نفس، کارآمدی و غنای درونی فرزندان رابطه مستقیم داشته باشد اما به هر صورت بررسی‌های میدانی و تحقیقات گسترده در این زمینه این مطلب را ثابت کرده است.
 
اقدامات جایگزینی:
یکی از کارهای مؤثری که می‌تواند بر میزان استفاده ناسالم و یا مخاطره‌آمیز فرزندان از فضای مجازی تأثیر قابل قبولی داشته باشد پیشنهاد موارد جایگزینی است که قابلیت آن را دارد به جای بازی‌های رایانه‌ای و اموری از این قبیل بنشیند. بازی‌های رایانه‌ای در کنار آثار مخربی که دارند اثرات مثبتی نیز به همراه دارد که می‌توان در بازی‌ها و فعالیت‌های دیگر نیز این آثار را جستجو کرد و اینگونه نیست که این آثار مفید منحصرا در بازی‌های رایانه‌ای و استفاده از فضای مجازی وجود داشته باشد.
 
اگر امروزه استفاده از فضای مجازی آن هم در اکثر اوقات به شکل ناسالمش گستره فراوانی پیدا کرده و در موارد زیادی نیز آسیب‌هایی را به همراه داشته است به غیر از این مطلب که گفته می‌شود "در هر چیز جدیدی لذتی قرار دارد" باید به این نکته نیز توجه کرد که جایگزین‎های مناسبی در این فضا وجود نداشته‌اند و پیشنهاد نشده‌اند.
 
جایگزین ممکن است گاهی اوقات از دل خود فضای مجازی بیرون بیاید و استفاده از این فضا را به شکل چشمگیری برای فرزندان مثبت و سالم نماید. وقتی والدین برای استفاده درست از این فضا برای فرزندان خود پیشنهادات جذاب و مناسبی نداشته باشند و فقط به دنبال این باشند که فرزند خود را در خانه نگه دارند بنابراین بدون برنامه و کنترل فضای مجازی با انواع سرگرمی‌هایش را در اختیار فرزند قرار دهند نتیجه بهتر از این که امروزه شاهد آن هستیم به دست نخواهد آمد. از جمله جایگزین‌های مناسب در فضای مجازی آموزش و یادگیری نرم‌افزارهای مفید رایانه‌ای، ورود به فضای کسب و کار و ... می‌باشد.
 
در نهایت جایگزین‌های خارج از فضای مجازی را می‌توان به صورت فشرده اموری از قبیل: ارتباط مؤثر و مفید والدین با فرزندان در تأمین نیازهای آنها، سوق دادن به سمت آموزش‌های مفید از جمله آموزش زبان، حفظ قرآن، فراگیری شغل و حرفه مفید و مناسب، تشویق کردن به انجام ورزش‌های حرفه‌ای و نیمه حرفه‌ای و... دانست.
 

پی‌نوشت:
1. خبرگزاری ایسنا، آسیب‌های فضای مجازی؛ زنگ خطر پیش‌روی ارتباطات انسانی
2. ترجمه تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص293، مصطفی درایتی، انتشارات مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1366.
3. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص ۲۷۸.